जमीन म्हणजे काय? जमिनीचा वापर व प्रकार

नमस्कार मित्रांनो, आज आपण जमीन म्हणजे काय तिचा वापर याबद्दल माहिती घेणार आहोत.

जमीन म्हणजे काय? (What is land?)

जमीन म्हणजे एक मूलभूत उत्पादन – घटक, अर्थशास्त्रात व्यापक अर्थाने ‘जमीन‘ या संज्ञेत शेतजमीन, कुरणे, जंगले, शहरांतील इमारतींच्या जागा, सर्व प्रकारची खनिज-द्रव्ये आणि खाणी, डोंगर, नद्या, समुद्रकिनारा, धबधबे वगैरे सर्व निसर्गदत्त उत्पादनाची साधने – ज्यांवर मानवी ताबा आणि मालकी हक्क चालू शकतो – अशा सर्वांचा समावेश होतो.

वर्ग 1 ची जमीन म्हणजे काय? (What is Class 1 land?)

• जो खातेदार फार पूर्वी पासून जमिनीचा कब्जेदार असून त्याला सदर जमिन विकण्याचा पूर्ण अधिकार बहाल केला आहे.
• अशा जमीनींचा खातेदाराचा वर्ग 1 मध्ये समावेश होतो.
• या जमिनी विक्री / हस्तांतरण कामी कोणत्याही शासकीय पूर्वपरवानगीची गरज नाही.
• थोडक्‍यात, मुळ मालकीची वडलोपार आलेली जमीन भोगवटादार वर्ग 1 मध्ये असते.
• थोडक्‍यात बापाची जमीन – मुलाला ती जमीन म्हणजेच वर्ग 1 ची जमीन.

वर्ग 2 ची जमीन म्हणजे काय? (What is class 2 land?)

• ज्या जमिनी खातेदाराला विकण्याचा अधिकार बहाल केला नाही.असा खातेदार म्हणजेच भोगवटादार वर्ग 2 होय.
• उदा. देवस्थान इमानी जमीन, हैद्राबाद अतियात जमिनी, वतन जमीन, वन जमीन, गायरान, पुन पुनर्वसनाच्या जमीनी व शासनाने दिलेल्या जमिनींचा समावेश होतो.
• अशा जमीनी विक्री साठी शासनाची पूर्व परवानगी घेणे आवश्यक असते.
• थोडक्‍यात या जमिनीवर शासकीय हक्क असतो पण पूर्णता: नसतो अशी जमीन म्हणजे वर्ग 2 ची जमीन होय.

जमिनीचा वापर व प्रकार (Land use and type)

जमिनीचा वापर व प्रकार पाहाण्याआधी जमिनीमध्ये असणारे प्रमुख घटक पाहणे महत्वाचे आहे,

जमिनीचे प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे. (Major constituents of land)

• जमिन माती ४५%,
• हवा २५%
• पाणी – २५%,
• सेंद्रिय पदार्थ 4%

1. मृदा कण (Soil Particles) – मातीचे अनेक कण मिळून जमिन बनते. भूपृष्ठाची अनेक कारणांनी झीज होवून मृदा तयार होते. मातीचा ३० सेमी जाडीचा थर तयार होण्यास ६००० वर्षे लागतात. सर्वसाधारण २० सेमी जाडी पर्यतच्या मातीच्या थरावर पीकांची वाढ अवलंबून असते.
2. पाणी व हवा (Water And Air) – मृदाकणांमध्ये थोडी पोकळी असते. त्यात हवा व पाणी असते. वनस्पतींच्या योग्य वाढीसाठी मुळांना हवा व पाणी यांचे गुणोत्तर ५० : ५० असणे आवश्यक असते. त्यामुळे वनस्पतीला जमिनीतून अन्न घटक शोषून घेण्यास मदत होते.
3. सेंद्रिय पदार्थ (Organic Matter) – जमिनीतील सेंद्रिय द्रव्यात कार्बनचे प्रमाण जास्त असते. सेंद्रिय पदार्थात कार्बन ५० ते ५६१%, ऑक्सिजन- ३५ ते ४०%, नायट्रोजन ५ ते ६%, हायड्रोजन ४ ते ५%, राख ४ ते ५%.

जमिनीत असणाऱ्या न कुजलेल्या सेंद्रीय पदार्थांना टोटल ऑरगॅनिक मॅटर (Total Organic Matter) म्हणतात, तर कुजलेल्या सेंद्रीय पदार्थांना हयूमस (Humas) म्हणतात. हयूमसमुळे जमिनीची जलधारण क्षमता वाढते व पोत सुधारतो. (Humus increases the water holding capacity of the soil and improves its texture.)

हयुमसचे घटक कार्बन ५५ ते ५८% नायट्रोजन ३ ते ६% पिकांच्या वाढीसाठी २० अन्नद्रव्ये आवश्यक असतात.

भारतातील जमीन वापराचे प्रकार आणि भारतातील जमीन प्रकार: तुम्हाला माहित असाव्यात अशा गोष्टी

जमीन हा एक मौल्यवान संसाधन आहे जो विविध आर्थिक कार्य करण्यासाठी आवश्यक आहे. जमीन वापर हा जमीन आणि त्याच्या संसाधनांचा वापर करण्याच्या विविध मार्गांसाठीचा कालावधी आहे. जमिनीचा वापर भौगोलिक स्थिती, लोकसंख्या घनता आणि सामाजिक आर्थिक स्थितीसह अनेक परिवर्तनांद्वारे प्रभावित केला जातो. शहरांमध्ये नियोजित वाढीची खात्री देण्यासाठी, जमीन वापर नियोजन ही एक महत्त्वपूर्ण सरकारी जबाबदारी आहे. असे करण्यासाठी, विकास प्राधिकरणांची स्थापना करण्यात आली आहे.

निवास जमीन

• या प्रकारचा जमिनीचा वापर प्रामुख्याने घरांसाठी केला आहे, मग ते एकल किंवा बहु-कुटुंब संरचना असतील.
• परंतु यामध्ये कमी-घनता घरे, मध्यम-घनता घरे आणि मल्टी-स्टोरी अपार्टमेंट्स सारख्या उच्च-घनता घरांसह अनेक प्रकारच्या घनता आणि घरगुती घर देखील कव्हर केले जातात.
• याव्यतिरिक्त, निवासी, व्यावसायिक आणि मनोरंजनात्मक ॲप्लिकेशन्सचा समावेश असलेल्या मिश्र वापर इमारतींसाठी एक श्रेणी आहे.
• रुग्णालये, हॉटेल आणि इतर संस्था निवासी क्षेत्रात आढळू शकतात.

कृषी जमीन

• गैर-कृषी वापरापासून जमीन पार्सलचे संरक्षण कृषी क्षेत्राशी संबंधित आहे. कायदे या क्षेत्रात परवानगी असलेल्या नॉन-फार्म निवास, मालमत्तेचा आकार आणि उपक्रमांची संख्या नियमित करतात.

मनोरंजक जमीन

• या कॅटेगरीमध्ये, जमीन स्पोर्ट्स स्टेडियम, स्विमिंग पूल्स, गोल्फ कोर्सेस, प्लेग्राऊंड्स, ओपन स्पेसेस आणि पार्क्स तयार करण्यासाठी वापरले जाते.

व्यावसायिक जमीन

• गोदाम, किरकोळ केंद्र, स्टोअर, रेस्टॉरंट आणि कार्यालय इमारतींसह संरचना व्यावसायिक जमीन वापराच्या श्रेणीअंतर्गत येतात. व्यावसायिक झोनिंग नियम व्यवसाय करू शकतो आणि विशिष्ट क्षेत्रात परवानगी असलेल्या व्यवसायांचे प्रकार नियमित करू शकतात.
• नियमांचे पालन करणे आवश्यक आहे, जसे की नियंत्रण पार्किंगची उपलब्धता, बिल्डिंगची उंची, अडथळे इ.

औद्योगिक जमीन

• उद्योगाच्या स्वरूपानुसार, औद्योगिक जमिनीचा अनेक प्रकार वापर अस्तित्वात आहे.
• औद्योगिक क्षेत्र प्रकाश, मध्यम आणि भारी उद्योगांमधील कंपन्यांद्वारे फॅक्टरी, गोदाम आणि शिपिंग सुविधांची स्थापना करण्यास परवानगी देतात.
• तथापि, पर्यावरणीय कायदे असू शकतात ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे.

मनोरंजक जमीन

• या कॅटेगरीमध्ये, जमीन स्पोर्ट्स स्टेडियम, स्विमिंग पूल्स, गोल्फ कोर्सेस, प्लेग्राऊंड्स, ओपन स्पेसेस आणि पार्क्स तयार करण्यासाठी वापरले जाते.

सार्वजनिक वापर जमीन

• या प्रकारच्या जमीन वापराअंतर्गत, शैक्षणिक संस्था आणि आरोग्यसेवा सुविधा सारख्या सामाजिक पायाभूत सुविधा तयार केल्या जातात.

पायाभूत सुविधा बांधकाम जमीन

• अन्य प्रकारच्या पायाभूत सुविधांसह राजमार्ग, रस्ते, मेट्रो स्टेशन्स, रेल्वे आणि विमानतळ तयार करण्यासाठी जमीनचा वापर केला जातो.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

प्रश्न – भूमी समानार्थी शब्द मराठी
उत्तर – जमीन, माती, धरती, अवणी, आई

प्रश्न – भूमी उपयोजन म्हणजे काय मराठी ?
उत्तर – निसर्गाचा समतोल राखून मानवाचा विकास व्हावा, यासाठी जमिनीची केली जाणारी योजना म्हणजे भूमी उपयोजना होय.

प्रश्न – भूमी उपयोजन सिद्धांत कोणी मांडला ?
उत्तर – वाँन थ्यूनेन यांनी भूमी उपयोजन सिद्धांत मांडला.

प्रश्न – महाराष्ट्र राज्यात जांभी मृदा कोणत्या जिल्ह्यात आढळते ?
उत्तर – सह्याद्रीच्या पश्चिम भागात बेसाल्ट खडकापासून जांभी मृदा तयार होते. महाराष्ट्र राज्यात रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदूर्ग, कोल्हापूर, सातारा जिल्हयात जांभी मृदा आढळते.

प्रश्न – महाराष्ट्रातील मृदा प्रकार कोणते आहे ?
उत्तर – महाराष्ट्रात काळी मृदा,जांभा मृदा,गाळाची मृदा,तांबडी मृदा आढळते.

प्रश्न – मृदा निर्मितीसाठी आवश्यक घटक सांगा.
उत्तर – मृदेच्या निर्मितीमध्ये मूळ खडक, प्रादेशिक हवामान, जैविक घटक, जमिनीचा उतार व कालावधी हे घटक विचारात घेतले जातात.

प्रश्न – मृदा म्हणजे काय मृदा कशी तयार होते ?
उत्तर – मृदा म्हणजे जमीन. जिला आपण माती, धरणी या नावाने देखील ओळखतो. मृदा साधारणपणे खडकापासून तयार होते. खडकाच्या प्रकरणावरून मातीचा रंग ठरतो. उदा. जांभा खडकापासून तयार झालेली मृदा तांबडी असते, तर बेसाल्ट खडकापासून तयार झालेली मृदा काळी असते.