महाराष्ट्रातील मृदेचे प्रकार किती व कोणते?

बांगर व आदिंनी १९८४ मध्ये माती दर्शक नकाशा तयार केला. त्यात कृषी हवामानानुसार महाराष्ट्राच्या मृदेचे आठ प्रकार केले आहेत. ते खालील प्रमाणे.

रेगूर मृदा –

महाराष्ट्रातील ९०% मृदा बेसाल्ट या अग्निजन्य खडकापासून बनलेली आहे. ही मृदा १०० सेमी पेक्षा कमी पर्जन्याच्या पठारी भागात समुद्र सपाटीपासून ३०० ते ९०० मी उंचीवर आढळते. या भागातील हवामान उष्ण व कोरडया स्वरूपाचे आहे.

ही विम्ल प्रकारची मृदा आहे.

या मृदेस काळा रंग टिटॅनिफेरस मॅनेटाईटमुळे येतो.
या मृदेस उन्हाळयात आपोआप भेगा पडतात. त्यामुळे हवेचे मिश्रण होउन आपोआप मशागत होते. यास रेगूर असे म्हणतात. यात कापसाचे पीक घेतले जात असल्यामुळे तिला काळी कापसाची मृदा म्हणतात.
ही मृदा ओली असतांना मशागत करणे अवघड असते. या मृदेस अतिरिक्त जलसिंचन झाल्यास पाणी साचून ती दलदलयुक्त बनते.
या मृदेत कॅल्शिअम कार्बोनेट, पोटॅश व चुना ही पोषक तत्वे मुबलक असतात. तर फॉस्फरसची कमतरता असते.
रेगूर मृदा ही परिपक्व मृदा आहे.
रेगूरला नॅशनल अॅटलासमध्ये मंडलीय मृदा म्हणून संबोधतात. (Zonal soil

तांबडी मृदा

ही मृदा काळया मृदेच्या विभागाभोवती आढळते. जास्त पावसाच्या प्रदेशात ही मृदा आढळते. जास्त पावसामुळे ती अॅसिडीक बनते, फेरस ऑक्साईडमुळे या मृदेस लाल रंग येतो. हिची निर्मिती अतिप्राचीन रूपांतरीत खडकापासून झाली आहे.
यात सेंद्रिय पदार्थ व नायट्रोजनची कमतरता असते तर लोह, कॅल्शिअम व अॅल्यूमिनियमचे प्रमाण जास्त असते.
ही मृदा उत्तर कोकणात व त्या लगतच्या सहयाद्रीच्या माथ्यावर आढळते. या मृदा नापीक आहेत.

जांभी मृदा (लॅटेराईट)-

आलटून पालटून सतत ओला व कोरडा ऋतू असणाऱ्या व २५० सेमी हून जास्त पावसाच्या प्रदेर्शात ही मृदा आढळते.
यात हयूमसचे प्रमाण कमी असते. लोह व अॅल्यूमिनियम अधिक असते, तर कॅल्शिअम व मॅग्नेशियम कमी असते.
भूमिगत पाणी व केशाकर्षणामुळे बेरीयम व सोडीयम खालच्या थरात जातात. लिचिंग क्रियेमुळे आयर्न ऑक्साईड तयार होतो.
ही मृदा दक्षिण कोकणात रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, कोल्हापूरचा प भाग, सहयाद्रीचा घाटमाथा, चंद्रपूर व गडचिरोली जिल्हयात आढळते.
ही मृदा फळबागांसाठी उपयुक्त आहे.

तांबूस तपकिरी पिवळसर मृदा

ही मृदा उत्तर कोकणातील उंच प्रदेशात वर्धा व वैनगंगेच्या खोऱ्यात (मुन विदर्भ) आढळते.
ग्रॅनाईट, नीस इ. आर्कियन व विंध्य, कडप्पा प्रणालीतील खडकावर रासायनिक विदारण होउन तांबूस पिवळसर मृदा तयार होते.
यात कॅल्शिअम अल्प प्रमाणात असते. आयर्न पेरॉक्साईडमुळे हिला तांबडा रंग येतो.

किनारी गाळाची मृदा-

ही मृदा कोकणातील नद्यांनी वाहून आणलेल्या गांळापासून तयार झाली आहे. यात चिखल व रेतीचे प्रमाण अधिक असते.
हिची पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता जास्त असल्यामुळे भात, नारळ, पोफळी, आंबा, फणस इ. चे उत्पादन घेतात.
हिला भाबर मृदा असेही म्हणतात.

गाळाची मृदा (Old Alluvial Soil)

तापी पुर्णा नद्यांनी वाहून आणलेल्या गाळाचे ३०० मी. उंचीचे गाळाचे थर सातपुडा व सातमाळा अजिंठा डोंगर रांगा दरम्यान झाले आहे. ही मृदा अत्यंत सुपिक आहे.
यात उस, कापूस, केळी व गळीत धान्याचे उत्पादन होते.
ही मृदा धुळे, नंदुरबार, जळगाव इ. जिल्हयात तसेच बुलढाणा व अकोला जिल्हयात पुर्णा नदीच्या खोऱ्यात आढळते.

जमिनीचा आम्ल विम्ल निर्देशांक / जमिनीचा सामु (PH) – डेन्मार्कचा शास्त्रज्ञ सोरेन याने हायड्रोजन आयनांच्या घातांकावरून (PH) सामू ठरविले. H व OH (हायड्रॉक्सिल) कमीत कमी शुन्य (आम्ल) व जास्तीत जास्त १४ (अल्क) असतो. जमिनीच्या सामूवर अन्नद्रव्यांची उपलब्धता अवलंबून असते.